زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، فيلوسوفيا ماگيسترى،  «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ستيپەندياتى، «رەسەي عىلىم اكادەمياسى  مەملەكەت جءانە قۇقىق ينستيتۋتى»-نىڭ  دوكتورانتى داۋتالييەۆ قازىبەكتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» قايتسە قازاق جولى بولادى؟ ماقالاسىنىڭ العاشقى بولىگى جاريالانعان بولاتىن. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا ماقالانىڭ قالعان بولىگىن ۇسىنادى.

ءىىى. مەملەكەتتىك ءتىل  – عىلىم ءتىلى.

جاھاندانۋ ءداۋىرى ءبىلىم الۋ جانە عىلىممەن شۇعىلدانۋ مادەنيەتىنە ەداۋىر وزگەرىستەرىن ەنگىزىپ وتىر. ءبىلىم الۋدىڭ سەبەبىن ۋتيليتارلىق يگىلىكپەن بايلانىستىرىپ كەلگەن راسيونالدى ۇستانىم، وسى كۇنى تۇلعانىڭ ينديۆيدۋالدى تابيعاتى مەن سۇرانىسىنا قايتادان بەت بۇرىپ، دامىعان ەلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ نارىعى كۇن سايىن وزگەرۋ مەن بەيىمدەلۋ ۇستىندە. بۇل ءوز كەزەگىندە ەڭبەك نارىعىنا ماماندىعىن قىزىعۋشىلىعى بويىنشا تاڭداعان، باسەكەگە قابىلەتتى، تولاسسىز دامۋعا ىنتالى جۇمىس كۇشىنىڭ كەلۋىن ۇلعايتۋدا. ەكىنشى جاعىنان ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اقپاراتتىق قوعام اعىندارى باستى قۇندىلىق رەتىندە ماتەريالدىق يگىلىكتى ەمەس، ونى باسقاراتىن اقپاراتقا باسىمدىق بەرىپ وتىر. ءبىلىم مەن عىلىم وسى ايتىلىپ وتىرعان اقپاراتتىڭ ەڭ جوعارعى فورمالارى. رەسەيلىك عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى زامانعى فيزيكا عىلىمىنىڭ مامانى الدىڭعى قاتارلى زەرتتەۋلەردىڭ كوشىندە ءجۇرۋى ءۇشىن دۇنيەجۇزى بويىنشا ءوز سالاسىنا قاتىستى 200-گە تارتا عالىممەن تۇراقتى بايلانىستا بولۋى ءتيىس دەپ كورسەتەدى.

زاماناۋي كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالار جاھاندانۋ پروسەسىن دامىتۋمەن قاتار، لوكالدى مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ قارسىلىعىنا دا قاتار ۇشىراپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. قازاقستاندىق ءبىلىم مەن عىلىم كەڭىستىگىنە دە وسى ماسەلە ءتان. سەبەبى، كەلىپ جاتقان جاڭا يننوۆاسيالار مەن وتاندىق جوعارى ءبىلىم جانە عىلىم جۇيەسىندە قالىپتاسقان ساباقتاستىق سۇراقتارى الىدە بولسا ديالەكتيكالىق قايشىلىقتارى الىنباي، كۇن وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ، تۇيتكىلدى مسەلەگە اينالىپ وتىر.  اتاپ ايتار بولساق، كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان «عىلىمي مەكتەپتەر» نىسانىنداعى زەرتتەۋشىلىك باعىتتار مەن توپتاردىڭ قاتارى سيرەپ، وزىق داستۇرلەر مەن ساباقتاستىق ءۇزىلۋ ۇستىندە. شىنتۋايتىنا كەلگەندە عىلىمي ويدىڭ دامۋى – كوزقاراستارى بويىنشا توپتاساتىن «عىلىمي مەكتەپ» داستۇرىنە تىكەلەي تاۋەلدى. ويتكەنى عىلىمي قۇزىرەتتىلىك اۋەلگى كەزەكتە شىعارماشىلىق ۇجىمدا شىڭدالادى، قالىپتاسقان ءداستۇردىڭ تەزىنەن وتەدى.  عىلىمي مەكتەپكە توپتاسۋ ءداستۇرى رەسمي ەمەس نىساندا قالىپتاساتىندىقتان، ءوز كەزەگىندە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا دا ايتارلىقتاي ۇلەس قوساتىن مانگە يە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە وزىق داستۇرلەرىمىزگە لايىقتى كوڭىل ءبولۋ ارقىلى ءبىر جاعى عىلىمدى، ەكىنشى جاعى ازاماتتىق قوعامدى قاتار دامىتىپ ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتقان بولار ەدىك. كورشى رەسەي ەلىندە عىلىمي مەكتەپتەرگە جوعارى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنگەن. ءۇش جىلدا ءبىر رەت جەتەكشى عىلىمي مەكتەپتەردى انىقتاۋ ماقساتىندا كونكۋرس وتكىزىلىپ تۇرادى، پرەزيدەنتتىك گرانتتار بولىنەدى. ارنايى قابىلدانعان باعدارلاما نەگىزىندە مەملەكەتتەن تۇراقتى تۇردە قولداۋ كورسەتىلەدى. وسى قىرىنان قاراستىرار بولساق وتاندىق عىلىمدى دامىتۋدا عىلىمي مەكتەپتەر نىسانىنداعى وزىق داستۇرلەرىمىزدى ءۇزىپ الماۋىمىز اسا ماڭىزدى دەپ ويلايمىز. ولاردى ساقتاۋعا جانە عىلىمي تىنىسىن اشا تۇسۋگە باعىتتالعان كەشەندى شارالار جۇيەسى قابىلدانىپ، رۋحاني جاڭعىرتىلۋعا ۇلاسسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

بۇگىنگى تاڭدا ءاربىر قازاقستاندىق عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىراتىنداي شىنايى مءۇمكىندىكتەرگە يە بولۋى ءتيىس. مۇنداي مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىر پاراسىن ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدامالارىمەن بايلانىستىرعىمىز كەلەدى. ماقالادا «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 وقۋلىق» جوباسىن قولعا الۋ ماسەلەسى ورىندى كوتەرىلىپ وتىر. الايدا، ءبىر ەسكەرەرلىك ءجايت، وقۋلىقتاردىڭ عۇمىرى عىلىمي ەڭبەكتەرمەن سالىستىرعاندا وتە قىسقا كەلەتىندىگى. وسى زامانعى ءبىلىم بەرۋدىڭ ستاندارتتارى 3-5 جىل سايىن وقۋلىقتاردىڭ جاڭارتىلىپ وتىرۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىراق، مۇنداي قۇبىلىس عىلىمي ەڭبەكتەرگە ءتان ەمەس، سونىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق باعىتتاعى ىرگەلى اكادەميالىق زەرتتەۋلەردىڭ قۇندىلىعى تىپتەن ۋاقىتقا تاۋەلسىز. ولار عاسىردان-عاسىرعا وزىپ، ومىرشەڭ كەلەدى. سول سەبەپتەندە وقۋلىقتارمەن قاتار ءالەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي ەڭبەكتەردى دە مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋدى قوسا جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ سانايمىز. رۋحاني جاڭعىرۋدا ىرگەلى گۋمانيتارلىق تۋىندىلاردىڭ سالماعى ەرەكشە ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. دەي تۇرعانمەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تولىققاندى عىلىم تىلىنە اينالىپ، ۇلتتىڭ ينتتەلەكتۋالدى الەۋەتىن كوتەرەتىن  كۇشكە ۇلاسۋى  ءۇشىن – جاراتىلىستانۋ عىلىمىندا جارىق كورگەن الەمدىك اكادەميالىق تۋىندىلاردى دا اۋدارۋ شارالارى قابات ءجۇرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. سەبەبى عىلىمى ورگە جۇزگەن ەلدەردە، وعان تارتىلىپ وتىرعان گۋمانيتارلىق جانە قوعامدىق عىلىم سالاسىنداعى مامانداردىڭ ۇلەسى بار بولعانى 5-6% اسپايدى ەكەن.  سوندىقتاندا رۋحاني جاڭعىرۋعا قوساتىن وزگە عىلىم سالالارىنىڭ (جاراتىلىستانۋ، تەحنيكالىق، مەديسينا، اۋىلشارۋاشىلىق) ۇلەسى قوماقتى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

جالپى مەمەلەكەتتىڭ ءتىلدىڭ عىلىم ءتىلى رەتىندە دامىتىلۋى ونىڭ مارتەبەسىنە قويىلاتىن اسا ماڭىزدى شارتتاردىڭ ءبىرى. سوندىقتاندا عىلىمي اۋدارما جۇمىستارىنا قويىلاتىن تالاپتاردا قاتاڭ تارتىپتەلگەنى ءجون. بۇل رەتتە تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ سوزدىك قورىنا شولۋ جاساپ، سالىستىرا قاراپ وتىرۋ – باستى كريتەرييلەردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. سوندا عانا شىنايى، ءتول دۇنيەتانىمىمىزعا ساي عىلىمي ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر قالىپتاسادى. بىرەگەي ورتاق تانىم تۇزىلەدى. ماسەلەن، وسى كۇنگى قازاق ءتىلدى قۇقىقتانۋ عىلىمىندا ورنىعىپ قالعان، ماعىناسى ءدال ەمەس تەرميندەر وتە كوپ كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءبىرى «customary law» (وبىچنوە پراۆو) ۇعىمى. ول قازاقشاعا «ادەت-عۇرىپ قۇقىعى» دەپ قاتە اۋدارىلىپ ءجۇر. سەبەبى «ادات» پەن «ۋرف» ۇعىمدارىنىڭ بىردە-بىرەۋى «customary law» ۇعىمىن تولىق بەرە المايدى، كەرىسىنشە ونى مۇسىلماندىق قۇقىققا يكەمدەۋدىڭ (سانكسيالاۋدىڭ) ادىس-تاسىلدەرى رەتىندە قالىپتاستى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە باۋىرلاس باشقۇرت حالقىندا «customary law» تەرمينىن «يولا حوҡۋعى»، ياعني «جول قۇقىعى» دەپ اتاۋ ءداستۇرى قالىپتاسقاندىعىنا نازار اۋدارامىز. 1927 جىلى قازاقتان شىققان تۇڭعىش قۇقىق ماگيسترى ج.اقپايەۆتىڭ قازاقتارداعى قۇقىق ۇعىمىن تالداپ جازعان ماقالاسىندا دا، ونىڭ «جول» ۇعىمى ارقىلى كورىنىس تاباتىندىعىن كورسەتەدى. بىزدە ءوز كەزەگىمىزدە، قۇقىقتانىم عىلىمىندا «customary law» تەرمينىنىڭ «جول قۇقىعى» دەپ الىنۋىن عىلىمي دايەگى انىق، تىلدىك دۇنيەتانىمىزدى تولىق كورسەتەتىن ۇعىم دەپ ەسەپتەيمىز جانە زەرتتەۋشىلەردى دە وسىلاي قولدانۋعا شاقىرامىز. بۇل، ءبىر عانا قازاق ءتىلدى قۇقىقتانۋ عىلىمىندا ماعىناسى دۇرىس بەرىلمەي جۇرگەن كوپ ۇعىمداردىڭ ءتۇيىرى عانا. تەرەڭدەپ تەرگەي تۇسسەك عىلىمي وبەكتيۆتىلىكتى بىلاي قويعاندا، مەنتالدىلىعىمىزعا دا سىزات تۇسىرەتىن، ءسويتىپ كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە اسەر ەتەتىن تەرميندەر جەتەرلىك. سوندىقتاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى سىنسىز قابىلدانىپ كەتكەن عىلىمي ۇعىمداردى قايتا قاراۋ ماسەلەسى بارلىق عىلىم سالاسى ماماندارى ءۇشىن كۇن تارتىبىندەگى سۇراققا اينالىپ، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ءبىر باعىتى رەتىندە ونىڭ مازمۇندىق قاباتىن بايىتا ءتۇسۋى قاجەت دەپ سانايمىز.

رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەسى رەتىندە «مەملەكەتتىك ءتىل – عىلىم ءتىلى. قازاق تىلىندەگى 100 عىلىمي ەڭبەك» دەپ اتالاتىن جوبامەن ءاربىر عىلىم سالاسىنا قاراستى جەكەلەگەن ماماندىقتار بويىنشا اۋدارما جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قولعا الۋدى ۇسىنامىز. اكادەميالىق ىرگەلى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋى –  مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن جۇمسالعان قارجىنى اقتاپ قانا قويمايدى، ول سونىمەن بىرگە ۇزاق جىلدار بويى ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدى قورىنا قىزمەت جاساپ، تيىمدىلىگىن ەسەلەي تۇسەدى.

ىرگەلى، سونداي-اق قولدانبالى عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەردى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ جۇمىسىن قۇرىلۋى كوزدەلىپ وتىرعان ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنا نەمەسە ق ر ءبجعم-نىڭ وزىنە تىكەلەي تاپسىرۋعا بولادى. عىلىمي اۋدارما قىزمەتىنە جۇمىلدىرىلاتىنداردى شارتتى تۇردە ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرىپ وتىرمىز. بۇلاي ءبولۋدىڭ نەگىزىنە اۋدارما جۇمىسىنا اقى تولەۋ كريتەريى الىنادى:

ءى توپقا – اقى تولەنبەيتىن عىلىمي-اۋدارما قىزمەتى جاتقىزىلادى. بۇل ساناتقا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتقان PhD دوكتورانتتاردى جۇمىلدىرۋعا بولادى. سەبەبى، ولاردىڭ وقۋى، شاكىرتاقىسى جانە ەكى جىل قاتارىنان شەتەلدە تاعىلىمدامادان ءوتۋى مەملەكەتتىك بيۋدجەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى. سوندىقتاندا، بولىنگەن مەملەكەت قارجىسىنىڭ اياسىندا ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ – PhD دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىلىك تاعايىنىنا ساي كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىز. 2016-2017 وقۋ جىلىنا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا 585 ورىن بولىنگەن بولسا، بيىلعى 2017-2018 وقۋ جىلىنا 1280 ورىن بەرىلىپ وتىر ەكەن.

ءىى توپقا – اقى تولەنەتىن عىلىمي-اۋدارماشىلىق قىزمەت جاتادى. ولاردى 3 ساناتقا ءبولىپ قاراستىرامىز: 1) مەملەكەتتىك جانە جەكە جوو-نىڭ وقىتۋشىلىق-پروفەسسورلىق قۇرامى. 2015 جىلعى مالىمەت بوىنشا 38 087 ادام وسى ساناتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان جانە ونىڭ 51،4 % عىلىمي دارەجەگە يە؛

2) مەملەكەتتىك، سونداي-اق مەملەكەتتىك ەمەس عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك مەكەمەلەردىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى.  2015 جىلعى مالىمەت بويىنشا ەلىمىزدە 392 عىلىمي مەكەمە قىزمەت جاساپ وتىر. ولاردىڭ عزي-تى نىسانىنداعىسى – 245، جوو-دارى قۇرامىنداعىسى – 89، وزگەلەرى – 58.  اتالعان مەكەمەلەردە 18 930 مامان-زەرتتەۋشى ناقتى عىلىمي ىزدەنىستەرمەن جۇمىس ىستەۋدە؛

3) اقىلى نەگىزدە PhD دوكتورانتۋرادا ءبىلىم الۋشىلار.

ەندى ءاربىر توپقا جاتاتىن عىلىمي اۋدارما قىزمەتىنىڭ مازمۇنىنا جەكە-جەكە توقتالىپ كەتەلىك.

ءى توپقا جاتاتىن PhD دوكتورانتۋرادا ءبىلىم الۋشىلار عىلىمي جانە پەداگوگيكالىق كادرلار جاساقتاۋدا 2006 جىلدان باستاپ نەگىزگى ءرولدى اتقارىپ كەلەدى. عىلىمي دارەجە الۋدىڭ بەكىتىلگەن تارتىبىنە ساي PhD دوكتورانتتار عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرىن نولدىك ەمەس يمپاكت-فاكتورمەن بەلگىلەنەتىن شەتەلدىك باسپالاردا (Thomson Reuter نەمەسە Scopus) جاريالاۋى ءتيىس. 2015 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا PhD دوكتورانتۋرا باعدارلاماسىن اياقتاعان 533 تۇلەكتىڭ تەك 175ء-ى عانا (32،8%) ديسسەرتاسيالارىن مەرزىمىندە قورعاۋعا شىعارا العان. مۇنداي تومەن كورسەتكىشتىڭ باستى سەبەبى – شەتەلدىك باسىلىمعا جاريالاۋدىڭ كۇردەلىلىگى، اقىلىعى، ۋاقىتتى ۇستايتىندىعى، باسىلىمنىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىنىڭ ەسكەرتپەلەرىمەن جۇمىس جاساۋ جانە ت.ب. تولىپ جاتقان سۇراقتاردىڭ بولۋى. شەتەلدىك باسپاعا ماقالاسى دەر كەزىندە جاريالانباعاندىقتان PhD دوكتورانتتاردىڭ كوپشىلىگى دايىن تۇرعان ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىن مەرزىمىندە قورعاۋعا شىعارا الماي، قولدارى بايلانىپ وتىرعان جاعداي بار. بۇدان ءبىر جاعى PhD دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىنىڭ تيىمدىلىك كورسەتكىشتەرى تومەندەسە، ەكىنشى جاعىنان جوعارى بىلىكتى ماماندى قاجەت ەتەتىن وتاندىق ەڭبەك نارىعىدا ەسەسىن جىبەرۋدە.

سوندىقتاندا، 31.03.2011ج. ق ر بعم № 127 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن «عىلىمي دارەجەلەردى تاعايىنداۋ ەرەجەلەرىنىڭ» 6-تارماعىنىڭ ءتيىستى بولىگىنە كەلەسىدەي تولىقتىرۋ ەنگىزۋدى ۇسىنامىز: «سونداي-اق، شەتەلدىك ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىم سالاسىندا جارىق كورگەن اكادەميالىق ەڭبەكتى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارعان تۇلعالار ءۇشىن رەسەنزيالاناتىن حالىقارالىق عىلىمي جۋرنالدارداعى جاريالانىمدار تالاپ ەتىلمەيدى».

مۇنداي شەشىم، ءبىرىنشى كەزەكتە PhD دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ قانا قويمايدى، ول سونىمەن بىرگە بىتىرۋشىلەردىڭ مەرزىمىندە قورعاۋعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن بولار ەدى.

ەكىنشىدەن، PhD دوكتورانتتا دەموكراتيالىق تاڭداۋ مۇمكىندىگى قالىپتاسادى. شەتەلدىك رەسەنزيالاناتىن باسىلىمعا جاريالاۋ نەمەسە تاقىرىبىنا قاتىستى شەتەلدىك اكادەميالىق عىلىمي ەڭبەكتى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ سۇراعىن ءوز قالاۋى بويىنشا انىقتايدى.

ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ – عىلىم ءتىلى رەتىندەگى مارتەبەسى نىعايىپ، ينتەللەكتۋالدى الەۋەتى ارتادى. عىلىمي ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردىڭ اپپاراتى، كاتەگوريالار جۇيەسى قازاق تىلىندە سويلەۋ ارقىلى وتاندىق عىلىمي ويدىڭ بايۋۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسادى. بۇل دەگەنىمىز جىل سايىن ورتا ەسەپپەن كەمىندە 50% ءبىتىرۋشى شەتەلدىك اكادەميالىق عىلىمي ەڭبەكتى قازاق تىلىنە اۋدارادى دەگەن ءسوز. ءسويتىپ بەرىلگەن ورىن سانىنا قاراي جىل سايىنعى اۋدارىلاتىن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ سانى دا ەسەلەپ، ارتىپ وتىرادى. ماسەلەن، سوڭعى مالىمەتتەردى ەسكەرەر بولساق (2016-2017 جج – 585 ورىن، 2017-2018 جج – 1280 ورىن بولىنىنگەن)، مۇنداي باستاما جىلىنا كەمىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى 300-700 عىلىمي تۋىندىنىڭ  تۇراقتى تۇردە قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ وتىرۋىنا جول اشقان بولار ەدى. ايتا كەتۋىمىز قاجەت، اۋدارىلعان عىلىمي ەڭبەك تولىقتاي مەملەكەت ەسەبىنەن جاريالاناتىندىقتان ينتەرنەت جەلىسىندە تەگىن تاراتۋ ماقساتىندا ق ر ءبجعم-نىڭ مەرزىمسىز پايدالانىلۋىندا بولۋى ءتيىس.

تورتىنشىدەن، ديسسەرتاسيالىق زەرتتەۋمەن بايلانىستى عىلىمي ەڭبەكتى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ارقىلى PhD دوكتورانتتارىمىزدا وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسادى، ۋاقىتىن ۇتىمدى پايدالانادى، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتىن اشىپ، عىلىمي قۇزىرەتىن كەڭەيتەدى، قازاق ءتىلدى عىلىمي ويدىڭ ستيلدەرى قالىپتاسادى جانە ەڭ باستىسى كوپتەگەن قازاق جاستارىنىڭ بويىندا بار ۇلت الدىنداعى ازاماتتىق پارىزىن ورىنداۋعا دەگەن ىنتاسى جولعا ءتۇسىپ، ۇمتىلىستارىنا قولايلى جاعداي جاسالادى. جالپى، عىلىمدى دامىتۋدا پاتريوتتىق سەزىمنىڭ، گەرويلىق-جانقيارلىق وبرازدىڭ بولۋى اسا ماڭىزدى. بەلگىلى تاريحشى ا.ۆەبەر سيپاتتاعانداي وي ورىستەتۋىمىز گەرويلىق-تراگەديالىق تيپكە جاتاتىن كوشپەلىلەردىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن – ەل مۇددەسىنە قىزمەت جاساۋ قاي زاماندا دا ابىرويى بيىك قۇندىلىق بولىپ قالا بەرمەك. عىلىم مەن ءتىل وسى ابىرويلى ءىستىڭ باستاۋىندا تۇرعان جەتپەگىمىز.

ايتىلعان ماسەلەلەردى قوعام ومىرىنە ەنگىزۋ ءۇشىن كەلەسىدەي ناقتى شارالار اتقارىلۋى قاجەت دەپ ويلايمىز:

1. ءاربىر عىلىم شيفرى بويىنشا 100 ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ءتىزىمىن ازىرلەۋ. مۇنداي ءتىزىم كەمىندە جىلىنا ءبىر رەت تولىقتىرىلىپ وتىرىلۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل رەتتە جوو-رى جانىنداعى عىلىمي كەڭەستەرگە تىكەلەي تاپسىرما بەرۋ ارقىلى جۇمىستى ۇيلەستىرۋگە بولادى. كافەدرالاردىڭ ۇسىنىستارى نەگىزىندە جوو-نىڭ عىلىمي كەڭەستەرى بجعم-نە ءوز تىزىمدەرىن بەرە الادى. زاماناۋي رەيتينگتەر بويىنشا ءتىزىمنىڭ باسىندا تۇرعان 100 عىلىمي ەڭبەكتى كومپيۋتەر ارقىلى تاڭداپ الۋعا دا بولادى. سونداي-اق، PhD دوكتورانت ءۇشىن عىلىمي جەتەكشىسىنىڭ كەلىسىمىمەن تىزىمگە ەنبەگەن، الايدا زەرتتەۋ تاقىرىبى ءۇشىن ماڭىزدى دەپ ەسەپتەلەتىن عىلىمي تۋىندىنى ارنايى حات ارقىلى قۇزىرلى ورگاندى حاباردار ەتە وتىرىپ، بەكىتتىرىپ الۋىنا جول اشىق ءھام ەركىن بولۋى ءتيىس.
2. ق ر بجعم-گى جانىنان عىلىمي اۋدارمانى ۇيلەستىرۋ ورتالىعىن قۇرۋ. ونىڭ مىندەتىنە كەمىندە 2 ءتۇرلى سۇراقتى ۇيلەستىرىپ وتىرۋ قىزمەتى جاتادى دەپ ەسەپتەيمىز:

1) ينتەرنەت جەلىسىنەن پورتال اشۋ ارقىلى ءاربىر PhD دوكتورانتقا بەرىلگەن اۋدارما جۇمىسىنىڭ ەلەكتروندى ەسەبىن جۇرگىزۋ جانە باقىلاۋدا ۇستاۋ؛

 2) اۋدارىلعان ەڭبەكتەردىڭ «ينتەرنەت» جەلىسىندە تەگىن پايدالانۋعا ورنالاستىرىلۋىن ۇيىمداستىرۋ مەن اۆتورلىق قۇقىق سۇراقتارىن شەشۋ.

ءىى توپقا جاتاتىن جوو-نىڭ وقىتۋشىلىق-پروفەسسورلىق قۇرامى (بۇدان ءارى – وقپ) مەن عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك مەكەمەلەردىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى عىلىمي اۋدارما جۇمىسىن اقىلى نەگىزدە جۇزەگە اسىراتىن نەگىزگى كونتينگەنتتى قۇرايدى. بۇلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى سول، اۋدارىلۋعا جاتاتىن شەتەلدىك عىلىمي تۋىندىنى ءوز قالاۋلارى بويىنشا تاڭداي الادى. سەبەبى، مامانداردىڭ اتقارىپ كەلە جاتقان عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك، سونداي-اق پەداگوگيكالىق تاجىريبەسى قانداي عىلىمي تۋىندىعا قاجەتتىلىكتىڭ بار نە جوق ەكەندىگىن ءدال ءبىلىپ، ءدوپ تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. سوندىقتاندا عىلىمي-اۋدارماشىلىق باستامالارعا تەك قولداۋ كورسەتىپ، بار بولعانى شىعارماشىلىق قىزمەتتىڭ ەركىن دامۋىنا قولايلى جاعداي جاسالۋى ءتيىس. بۇل ورايدا، ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنا نەمەسە ق ر بجعم-گى جانىنان قۇرىلۋى مۇمكىن عىلىمي اۋدارمانى ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنا وزدەرى جۇمىس ىستەپ وتىرعان مەكەمەنىڭ اتىنان تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى عىلىمي اۋدارمامەن اقىلى نەگىزدە اينالىسا بەرۋىنە شىنايى جاعداي جاسالۋى ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا عىلىمي كادرلاردى ازىرلەۋدە تەك قانا مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا نەگىزدەلگەن جۇيە ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي كادر تاپشىلىعىن قالىپتاستىرىپ وتىر. وقپ-نىڭ عىلىمي دارەجەلىك كورسەتكىشى كۇرت تومەندەپ كەتتى. ماسەلەن ءبىر عانا فيلوسوفيا ماماندىعىنا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا 2016-2017 وقۋ جىلىنا بار-جوعى 3 ورىن بەرىلگەن. عىلىمنىڭ راسيوناليزاتورلىق الەۋەتىن ارتتىرامىن دەگەن مەملەكەت ءۇشىن بۇل جاعداي  تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا اسەر قالدىرۋدان ارى اسپايدى. وزگە عىلىم سالالارىنىڭ دا جاعدايى وسى دەڭگەيدە. الايدا PhD دوكتورانتتاردى ازىرلەۋگە قاتىستى بيىلعى جىلدىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسى ەكى ەسەگە ءوسۋى كوڭىل قۋانتارلىق. بىرتىندەپ بولسادا ىلگەرىلەۋشىلىك بار ەكەندىگىن بايقايمىز.

سول سەبەپتەندە بولار سوڭعى كەزدەرى اقىلى نەگىزدە وقىتىلاتىن PhD دوكتورانتۋرا قىزمەتى قايتا جاندانا باستادى.  بۇل جاعداي ءوز قارجىسىنا وقىپ جاتقان PhD دوكتورانتتارعا عىلىمي اۋدارما قىزمەتىن اقىلى نەگىزدە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. الايدا ونىڭ ساپاسى مەن كولەمىنە قويىلاتىن تالاپتار ناقتى ايقىندالىپ، باقىلاۋ ەرەجەلەرى پىسىقتالعانى ءجون. 

وقپ مەن عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ عىلىمي-اۋدارماشىلىق جۇمىسى كەلەسىدەي جاعىمدى سيپاتتارعا يە:

ەڭ اۋەلى، ءوز سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە دامۋىنا، زەرتتەۋشىلىك قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا، كاسىبيلىگى مەن قۇزىرەتتىلىگىن جەتىلدىرە تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى.

ەكىنشىدەن، مۇنداي مۇمكىندىك عىلىمي اۋدارما جۇمىسى ءۇشىن بەلگىلەنگەن تاريف بويىنشا مەملەكەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلىپ، قوسىمشا تابىس كوزىنە يە بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلدى عالىمنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە وڭ اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.

ۇشىنشىدەن، وتاندىق عىلىمنىڭ اعىمداعى سۇرانىسىنا ەڭ قاجەتتى دەگەن ەڭبەكتەردىڭ اۋدارىلۋىنا، جانە باستىسى ءوز كاسىبىنىڭ ماماندارىمەن ساپالى اۋدارمالاردىڭ جارىق كورۋىنە جول اشادى.

تورتىنشىدەن،  جوو-رى جانىندا عىلىمدى دامىتۋ ساياساتىنا وڭ ىقپالىن تيگىزىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، وقپ-نىڭ رەيتينگتەرى وسە تۇسەدى. سونداي-اق جەكە جوو-رى مەن عىلىمي مەكەمەلەردىڭ دە جالپىۇلتتىق عىلىمي اۋدارما قىزمەتىنە ءبىر كىسىدەي بەلسەنە قاتىسۋىنا مۇمكىندىك اشىپ، عىلىمدى قولداۋدىڭ قوسىمشا قارجى كوزدەرىن تابۋعا جاعداي جاسايدى.

مەملەكەتتىك تىلگە شەتەلدىك ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي ەڭبەكتەردى اۋدارۋ قىزمەتى كەمىندە 3 ءتۇرلى شارالاردىڭ كەشەنىنەن تۇرۋى قاجەت:

• ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ؛
• يدەولوگيالىق-مورالدىق قولداۋ؛
• ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق قىزمەت.

ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ شارالارى:

ا) عىلىمي اۋدارما ءۇشىن وپق-عا جوعارعى رەيتينگتىك بالل بەرۋ. عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەگىنە اقى تولەۋ كوەفيسيەنتىن ءوسىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ قاراستىرىلۋى؛

ءا) عىلىمي اۋدارمانىڭ مەملەكەت قارجىسى ەسەبىنەن تەگىن شىعارىلۋى؛

ب) بەكىتىلگەن تاريف بويىنشا ءاربىر شارتتى باسپا تاباققا نەمەسە وزگەدە قولايلى ولشەم بىرلىگىن نەگىزگە الا وتىرىپ اقى تولەۋ؛

ۆ) اقى تولەۋ ءتاريفىنىڭ ءديناميزمى، ياعني ءاربىر كەلەسى اۋدارىلعان عىلىمي تۋىندىعا تولەنەتىن سومانىڭ ءوسىپ وتىرۋى؛ بۇل ءوز كەزەگىندە اۋدارما ساپاسىنىڭ ارتۋىنا جاعىمدى اسەرىن تيگىزەدى.

گ) اۋدارىلعان شىعارمانىڭ مارتەبەسى رەسەنزيالاناتىن شەتەلدىك باسىلىمدا جارىق كورگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا تەڭەستىرىلۋى.

يدەولوگيالىق-مورالدىق جۇمىس:

ا) رەسپۋبليكالىق كونكۋرستار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جەڭىمپازداردى انىقتاۋ جانە ماراپاتتاۋ؛

ءا) اۋدارىلعان عىلىمي جۇمىستاردى ينتەرنەتتە ورنالاستىرۋ ارقىلى ونلاين باعالاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ؛

ب) ءار عىلىم سالاسى بويىنشا ۇزدىك «10 شىعارما» نوميناسياسىن ۇيىمداستىرۋ جانە ت.ب.

ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق قىزمەت:

ا) عىلىمي اۋدارماشىلاردىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋ؛

ءا) اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى زاڭعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ. سەبەبى مەملەكەتتىك قارجى ەسەبىنەن اۋدارىلعان شەتەلدىك عىلىمي ەڭبەك ۇلتتىق اقپارات كەڭىستىگىندە تەگىن تاراتۋ ماقساتىندا ق ر ءبجعم-نىڭ مەرزىمسىز پايدالانىلۋىنا بەرىلۋى ءتيىس.

ب) اۋدارما، سونىڭ ىشىندە عىلىمي اۋدارما تەورياسى مەن تاجىريبەسى تۋرلى كونفەرەنسيالاردى جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ.